Free Will, Determinism, Domain, Range, ကံကြမ္မာရဲ့ ကန့်သတ်ချက် နဲ့ မြန်မာနိုင်ငံ၊ Determinism မှန်ရင် အပြစ်ပေးခြင်း ရှိသင့် မရှိသင့်?

 Free Will, Determinism, Domain, Range, ကံကြမ္မာရဲ့ ကန့်သတ်ချက် နဲ့ မြန်မာနိုင်ငံ၊ Determinism မှန်ရင် အပြစ်ပေးခြင်း ရှိသင့် မရှိသင့်? 

Philosophy မှာ determinism နဲ့ free will ဆိုပြီးတော့ အယူအဆ နှစ်မျိုးရှိတယ်။ သိပ္ပံမှာလည်း အဲဒါကို စဉ်းစားကြတယ်။ ဒါပေမယ့် ကျွန်တော် လတ်တလော စဉ်းစားမိတဲ့ “ကိုယ်ပိုင်” ကောက်ချက်အရတော့ determinism နဲ့ probabilistic ဂိုဏ်းနှစ်မျိုးလို့ပဲ သုံးချင်တယ်။ ပြီးမှ free will ဆိုတာကိုရော၊ ကိုယ်ပိုင် ဆိုတဲ့ အသုံးအနှုန်းကိုရော ဆက်ရှင်းကြည့်မယ်။ အရင်ကလည်းကျွန်တော် အဲဒီအကြောင်းတွေ အများကြီး ရေးဖူးပြီးသားမို့ ၊ အခြေခံ ပြန်ရှင်းပြတဲ့ အပိုင်းနဲ့ အရင်က မရေးဖူးတဲ့ အပိုင်းကိုပဲ ရေးကြည့်မယ်။ message တခု theme တခုကို ဦးတည်ရေးတာထက် အရင်က တွေးမိတဲ့ အတွေးတွေနဲ့ ခုပေါ်လာတဲ့ ဥပမာတွေကို ချရေးထားတာမို့ ခေါင်းစဉ်ကိုလည်း ခုလို ပေးထားတာ။ Formal ဖြစ်ဖို့ ၊ message တခုခု ပေးဖို့ ထက် အထိုက်အလျောက် အတွေးထောင့်စုံပြီး၊ ဆက်တွေးစရာ ပေးနိုင်ဖို့ ဦးတည်ရေးတာပါ။ ဘယ်ဟာမှန်တယ်ဆိုပြီး လျှောက်ပြောဖို့ထက် ဆက်တွေးစရာပေးဖို့ ရေးတာပါ။ 

Determinism အကြောင်းပြောရင် သင်္ချာပညာရှင်လည်းဖြစ်၊ သိပ္ပံပညာရှင်လည်းဖြစ်၊ ဒဿနသမားလည်းဖြစ်တဲ့ Laplace ရဲ့ အယူအဆကိုလည်း ထည့်ပြောချင်တယ်။ သူ့ အယူအဆရဲ့ အကြမ်းသဘောက လက်ရှိ စကြာဝဠာကြီးရဲ့ အချက်အလက် အသေးစိတ်ကို သိရင် အနာဂတ်မှာ ဘာဖြစ်လာမလဲ ဆိုတာကို ကြိုတွက်လို့ ရနိုင်တယ်၊ အတိတ်ကိုလည်း ပြန်တွက်လို့ ရနိုင်တယ်ဆိုတဲ့ အယူအဆပေါ့။ 

Determinism သမားတွေဟာ လူတွေရဲ့ လုပ်ဆောင်ချက်တွေဟာ သူတို့ရဲ့ ဗီဇ၊ ပတ်ဝန်းကျင်နဲ့ အတွေ့အကြုံတွေကြောင့် ဖြစ်ပေါ်လာတာလို့ ယူဆကြပါတယ်။ Determinism ဖီလော်ဆော်ဖာ တွေရဲ့ အယူအဆအရ ဆိုရင် လူတွေရဲ့ လုပ်ဆောင်ချက်တွေ၊ ဆုံးဖြတ်ချက်တွေ၊ အတွေးတွေမှာ လွတ်လပ်တဲ့ ဆုံးဖြတ်ချက်ဆိုတာ မရှိဘူး။ အကြောင်း ကြောင့် အကျိုးဖြစ်လာတာလို့ ဆိုကြတယ်။ တနည်းအားဖြင့် ဗီဇ၊ ပတ်ဝန်းကျင် နဲ့ အတွေ့အကြုံကနေ ဖြစ်လာတယ်လို့ ဆိုကြတယ်။ ကျွန်တော်ကတော့ အဲ့ထဲမှာ သမိုင်းကိုပါ ထပ်ဖြည့်ချင်တယ်။

ဥပမာ ကျနော် ဒီစာကို ရေးဖြစ်တဲ့ အကြောင်းရင်းတွေကို determinism အရ စဉ်းစားကြည့်ရအောင်။ ဗီဇ (ဒီလို အတွေးအခေါ် ကိစ္စရပ်တွေကို စဉ်းစားချင်တဲ့ ဗီဇ၊ အဲဒါတွေကို စဉ်းစားနိုင်စွမ်းရှိတဲ့ ဦးနှောက်အခြေအနေ စသည်ဖြင့် အများကြီ ရှိရမယ်) ပတ်ဝန်းကျင် ( စဉ်းစားမိတာတွေကို ရေးချနိုင်မယ့် ပလက်ဖောင်း (Facebook လိုမျိုး)၊ ပတ်ဝန်းကျင် (ဖတ်မယ့် community) စသည်ဖြင့် မဆုံးနိုင်အောင် ရှိမယ်)၊  အတွေ့အကြုံ (ကျနော်ဖတ်ခဲ့ဘူးတဲ့ ဖီလော်ဆော်ဖီ စာအုပ်တွေ၊ သိပ္ပံစာအုပ်တွေ၊ ပို့စ်တွေပါမယ်၊ အသိ တခုခု သို့မဟုတ် အတွေးတခုခုကို မျှဝေတာက ကောင်းတယ်ဆိုတဲ့ ခံစားချက်ဖြစ်လာစေမယ့် အတိတ်အက အတွေ့အကြုံတွေ စသည်ဖြင့် infinity ရှိမယ်၊ အတိတ်က စာအုပ်တွေ ပို့စ်တွေ မရှိခဲ့တောင် အတွေ့အကြုံနဲ့ ဗီဇပေါင်းပြီး ကျွန်တော်ဟာ အဲဒီ ပြဿနာကို စတွေးမိသူတောင် ဖြစ်ချင် ဖြစ်နိုင်သေးတယ်၊ တကယ်လည်း အဲဒီ free will တို့ determinism တို့ term တွေ မသိခင်ကတည်းက ကိုယ့်ဘာသာ ဒီပြဿနာကို တွေးဖူးတယ်။ ဒါပေမယ့် “ကိုယ့်ဘာသာ” တို့၊ “ကိုယ်ပိုင်” တို့ ဆိုတာ တကယ်ဟုတ်မဟုတ် နောက်မှ ဆက်ရှင်းမယ်။ သမိုင်းကြောင်း (ဒီပို့စ်ကို ရေးဖြစ်ဖို့ ကျနော် လူဖြစ်လာဖို့ လိုတယ်။ ကျွန်တော်လူဖြစ်လာဖို့ မိဘနှစ်ဉီးလိုတယ်။ သူတို့နှစ်ယောက် ချစ်ကျွမ်းဝင်စေမယ့် အဖြစ်အပျက်တွေလိုတယ်။ သူတို့နှစ်ယောက် ဖြစ်လာဖို့ အဘိုးအဘွားတွေလိုပြီး သူတို့ချင်း ချစ်ကျွမ်းဝင်ဖို့ လိုတယ်။ ပြီးတော့ ဒီလိုစာရေးလို့ရအောင် ဘာသာစကားကို အဆင့်ဆင့် develop လုပ်လာလို့သာ ရေးလို့ရတာ၊ ပြီးတော့ ဒီစာကိုရေးဖြစ်ဖို့ အကြောင်းကြောင့် အကျိုးဖြစ်တယ်ဆိုတဲ့ concept လိုတယ်)၊ ကျွန်တော် ice cream ဝယ်စားလိုက်တယ်ဆိုပါစို့။ အဘိုးအဘွားတွေ ချစ်ကျွမ်းဝင်တဲ့ ကိစ္စရော၊ ကျွန်တော့်မှာ ဝယ်စားနိုင်ဖို့ ပိုက်ဆံရှိမယ့် အခြေအနေရော၊ ဒီအချိန်ဒီနေရာကွက်တိမှာ ဝယ်စားချင်စိတ်ရော လက်တွေ့ ဝယ်စားလို့ရအောင်ပါ ဖြစ်နေမယ့် အခြေအနေတွေ လိုတယ်။ ဥပမာ ညသန်းခေါင်ကျော် ဖြစ်မနေရဘူး၊ ကျနော်က အချိုရှောင်ရမယ့် ကျန်းမာရေး အခြေအနေ နဲ့ ရှောင်စရာမလိုပါဘူးဆိုတဲ့ စိတ်ဆုံးဖြတ်ချက် ရှိမနေသူ ဖြစ်ရမယ်။ သမိုင်းကြောင်းမှာ ice cream ဆိုတာ ပေါ်လာပြီးသားလည်း ဖြစ်ရမယ်။

အရာရာဟာ determinism ဆိုရင် ကျွန်တော်တို့ဟာ အကောင်းကိုရော အဆိုးကိုရော ခရက်ဒစ် မယူသင့်ဘူးဆိုတဲ့ အယူအဆကို determinism ဂိုဏ်းကသူ အားလုံးနီးပါးက (ဒါမှမဟုတ် အများစုက) ပြောကြတယ်။ အကြောင်းကြောင့် အကျိုး ဖြစ်လာတဲ့ ကိစ္စမှာ ဘယ်သူမှ ခရက်ဒစ် ဝင်ယူစရာ မလိုဘူးလို့ သူတို့က ခံယူကြတယ်။ အပြစ်ပေးတာတွေလည်း မရှိသင့်ဘူးလို့ သူတို့က ခံယူကြတယ်။ အဲဒီ အကြောင်းကြောင့် အကျိုးဖြစ်တဲ့ အယူအဆဟာ၊ ဖြစ်လာသမျှ အကျိုးဆက်တိုင်း ၁၀၀ ရာခိုင်နှုန်းဟာ အကြောင်းရင်းကြောင့် ဖြစ်လာရတာဆိုရင် ဥပမာ ဟစ်တလာ ဖြစ်လာရခြင်းမှာလည်း ဗီဇ၊ ပတ်ဝန်းကျင် နဲ့ အတွေ့အကြုံတွေက တွန်းပို့လို့ ဖြစ်လာရတာကိုး။ ဒီတော့ Determinism သမားတွေဟာ (အကုန်လုံးတော့ ဟုတ်ချင်မှ ဟုတ်မယ်) အပြစ်ပေးခြင်းတို့ ထောင်ချခြင်းတို့ကို ဆန့်ကျင်ကြတယ်။ အကြောင်းတရားကို မ blame ဘဲ ပုဂ္ဂိုလ်တွေကို blame ကြတာကို ဆန့်ကျင်ကြတာလည်းရှိတယ်။ အကောင်းဘက်ဆိုလည်း ခရက်ဒစ်ယူတာကို မဖြစ်သင့်ဘူးလို့ ခံယူကြတယ်။ 

ကျွန်တော့် အယူအဆရ ဆိုရင်တော့ ကိစ္စမှန်သမျှ determinism အတိုင်း ရာနှုန်းပြည့် ဖြစ်နေမယ်ဆိုရင်တောင် blame သင့်တာတွေလည်း blame ချင် blame မှာပဲ။ သူ့ဘာသာသူ အကြောင်းကြောင့် အကျိုးဖြစ်လာတာပဲ ဖြစ်ဖြစ်…. အဲလိုဆိုရင်လည်း ထောင်ချတာတို့၊ အပြစ်ပေးတာတို့၊ ဝေဖန်တာတို့၊ အပြစ်တင်တာတို့ကလည်း အကြောင်းကြောင့် အကျိုး ဖြစ်လာတာပဲလေ။ အဲလို အမှားကျူးလွန်သူတွေရဲ့ အမှားလုပ်ခြင်းဟာ အကြောင်းကြောင့် အကျိုးဖြစ်လာတာ ဆိုရင်လည်း…. အခြားတဘက်မှာ အဲလို အမှားကျူးလွန်သူတွေကို 

အပြစ်ပေးခြင်းတွေ၊ ဝေဖန်ခြင်းတွေ ဖြစ်လာတာကလည်း အကြောင်းကြောင့် အကျိုးဖြစ်လာတဲ့ သဘောဖြစ်ပြီး၊ အပြစ်ပေးခြင်းတွေ၊ ဝေဖန်ခြင်းတွေ၊ ပြုပြင်ခြင်းတွေ၊ တော်လှန်ခြင်းတွေကို free will နဲ့ ငါလုပ်မယ်တို့ မလုပ်ဘူးတို့ဆိုတာတွေနဲ့ ထိန်းချုပ်လို့ ရတာမှ မဟုတ်တာ။ ဒီတော့ determinism ကြောင့် ….လူတွေကို အပြစ်မပေးထိုက်ဘူးဆိုတဲ့ အယူအဆကို ပြောသူတွေက determinism ကို တခြမ်းပဲ လက်ခံရာ ရောက်တယ်။ ဒါပေမယ့် determinism ဝါဒအရဆိုရင်တော့ အဲဒီလို တခြမ်းပဲ သူတို့ လက်ခံခြင်းသည်ပင် အကြောင်းကြောင့် အကျိုးဖြစ်လာခြင်း ဖြစ်တယ်။ သူတို့အပြစ်တော့ မဟုတ်ဘူးပေါ့။ determinism ကို လုံးဝ လက်မခံသူရော၊ သူတို့လို တခြမ်းပဲ လက်ခံသူရော၊ determinism ကို အပြည့်အဝ လက်ခံသူရောဟာ အကြောင်းကြောင့် အကျိုးဖြစ်လာတာပဲ။ အဲလိုဆိုရင် ခရက်ဒစ်ကတော့ အကြောင်းတရားကိုပဲ ပေးရမှာပေါ့။ 

Determinism သဘောအကြောင်းနဲ့ ပတ်သတ်ပြီး သီချင်းတပုဒ်ကိုတော့ သတိရမိသေးတယ်။ Que Sera Sera, Whatever will be will be ဆိုတဲ့ သီချင်းပေါ့။ ဖြစ်လာရမယ့်ဟာ မှန်သမျှ ဖြစ်လာလိမ့်မယ် ဆိုတဲသဘောကို ရေးထားတာ။

ဒီနေရာမှာ ပုံသေ hard determinism ဟာ အပြည့်အဝ မှန်နိုင်သလားဆိုတော့ မှန်မယ်တော့ မထင်ပါဘူး။ probability ဆိုတဲ့ concept ရှိလာတယ်။ အထူးသဖြင့် ကွမ်တမ်သီအိုရီ ပေါ်လာတယ်။ လက်ရှိ ပညာရှင်တွေ ခေတ်အဆက်ဆက် ဖော်ထုတ်သိရှိလာတဲ့ အရာကို ကျွန်တော်ကိုယ်တိုင် deeply မလေ့လာရသေး၊ deeply မသိသေးသလို ကမ္ဘာ့ထိပ်တန်း ပညာရှင်တွေကိုယ်တိုင် ဘာကြောင့် အဲဒီလို ဖြစ်နေရလဲဆိုတာတွေကို ခုထိ မသိသေးပါဘူး။ မသိသေးပေမယ့် ပြောလို့ရတာကတော့ Laplace ပြောခဲ့သလို အတိအကျကြီး တွက်ချက်လို့ မရတဲ့သဘော ဖြစ်လာတယ်။ 

ဒီနေရာမှာ ကျွန်တော် တခုစဉ်းစားမိတာက probability ဖြစ်တိုင်းလည်း ဖြစ်ချင်တာတွေ အကန့်အသတ်မဲ့ ဖြစ်တာမျိုးတော့ မဟုတ်ဘူး။ domain နဲ့ range က ကန့်သတ်ထားတယ်။ ဥပမာ 1 ကနေ 6 အထိ အံစာတုံးလှိမ့်ပြီး 7 ကျချင်လို့တော့ မရဘူးပေါ့။ Probability ပါပေမယ့် 6 အထိပဲ limited လုပ်ထားတယ်။ အဲဒီ range ဆိုတာကိုကျော်ပြီး ကိုယ်ဖြစ်ချင်တိုင်း free will ဆိုတာ ကြီးနဲ့ 7 လုပ်ချင်တယ်ဆိုပြီး လုပ်လို့မရဘူး။ ဒါပေမယ့် domain တွေ range တွေနဲ့ limited လုပ်ခံရခြင်းဟာ determined လုပ်ခံရခြင်းတော့ မဟုတ်ဘူး။ 1 ကနေ 6 ကတော့ ဖြစ်ချင်တာ ဖြစ်မှာ။

ဒီနေရာမှာ probability သဘောက complexity ကို ပိုလာစေတယ်လို့ ကျွန်တော် ကောက်ချက်ချမိတယ်။ ကိုယ့်ဘာသာ စဉ်းစားပြီး ဥပမာ ပေးရရင် ရုပ်ရှင် နဲ့ ဗွီဒီယိုဂိမ်းနဲ့ ဥပမာ ပေးချင်တယ်။ ရုပ်ရှင်က လုံးဝ determinism ထဲမှာ အကျုံးဝင်တယ်။ ဘယ်အချိန် ပြည်ကြည့်ကြည့် ဒီဟာက ဒီဟာပဲ ပုံသေ။ ရုပ်ရှင်ဇာတ်လမ်းက random ဖြစ်မနေဘူး။ ( ဒါတောင် ရုပ်ရှင်ကြည့်သူရဲ့ ခံစားစိတ်ကတော့ ပထမ တခေါက်ကြည့်တာနဲ့ နောက်တခေါ် ကြည့်တာ မတူနိုင်။ ကြည့်နေချိန်ရဲ့ probability သဘောရော၊ ကြားထဲမှာ ဖြစ်ပျက်သွားတဲ့ ပတ်ဝန်းကျင်၊ အတွေ့အကြုံတွေကြောင့် ခံစားစိတ် ပြောင်းသွားတာလဲ ပါနိုင်တယ်။ ) ဗွီဒီယိုဂိမ်းကျတော့ တခေါက်ကစားတာ နဲ့ တခေါက်ကစားတာ ထပ်တူ လုံးဝ မကျနိုင်ဘူး။ video game မှာ တကယ့် random မဟုတ်တောင် အနည်းဆုံး pseudo random သဘော ပါနေတယ်။ ထားပါတော့။ အဲဒီ pseudo random ကိုပါ ထည့်ပြောရရင် မူလ ပြောလိုတဲ့သဘော ချော်သွားမှာမို့ random လို့ပဲ သုံးရအောင်ပါ။ သူက random ဖြစ်နေပေမယ့် (random အစစ် ဖြစ်နေတောင်) domain နဲ့ range က ကန့်သတ်ထားတော့ free will ကြီး ရှိနေတောင် ဖြစ်ချင်တိုင်း ဖြစ်လို့ မရပါဘူး။ ဥပမာ ဗွီဒီယိုဂိမ်းတခု အတွင်းမှာ ဖြစ်ချင်တိုင်း ဖြစ်လို့ ရတယ်ဆိုပေမယ့် (တကယ်ကတော့ Pseudo random နော်) … ဖြစ်ချင်တိုင်း ဖြစ်ခွင့်ဟာ တကယ့် random အစစ်ဆိုတောင် domain နဲ့ range ကတော့ ကန့်သတ်ထားတယ်။ ဂိမ်းထဲမပါတဲ့ဟာတွေ ဖြစ်ချင်ရင် domain ကို ထပ်ချဲ့မှ ရမယ်။ random အစစ်ဆိုရင်တောင အကန့်အသတ်ကတော့ ရှိတဲ့သဘော။

သဘောပြောရရင်တော့ ကြိုးစားတိုင်း အဓိဌာန်ခိုင်မာတိုင်း မဖြစ်ဘူးပေါ့။ 

မြန်မာနိုင်ငံနဲ့ ဥပမာတခုပေးကြည့်မယ်။ simplify လုပ်ထားတဲ့ ဥပမာမို့ ၁၀၀ ရာခိုင်နှုန်းမှန်မှာ မဟုတ်ဘူးနော်။ ဥပမာအရ လွယ်အောင်သာ။ မြန်မာနိုင်ငံက မွေးလာတဲ့ ကလေးတယောက်ဟာ ဗီဇ ဘယ်လိုတော်တော် မြန်မာနိုင်ငံမှာမို့ genius တယောက်လို ထင်ရှားမလာနိုင်ဘူး။ ဘာလို့တုန်းဆိုတော့ domain ဖြစ်တဲ့ မြန်မာနိုင်ငံရဲ့ ရေခံ မြေခံကြောင့်။ ဒါပေမယ့် domain ကို တနည်းနည်းနဲ့ ချဲ့ပြီး သို့မဟုတ် chance တခုကြောင့် ကံကောင်းပြီး အဲဒီကလေး ငယ်စဉ်ကတည်းကနေ ရေခံမြေခံကောင်းတဲ့ နိုင်ငံရောက်သွားပြီ ဆိုပါစို့။ ဒါမှမဟုတ် မြန်မာနိုင်ငံရဲ့ ခေတ်ကောင်းကို ရောက်သွားပြီဆိုပါစို့။ အဲဒီအခါမှာ domain က ပြောင်းသွားပြီနော်။ မူလက domain မဟုတ်တဲ့ result တွေ (နိုင်ငံခြား ရောက်သွားခြင်း သို့မဟုတ် မြန်မာနိုင်ငံ ခေတ်ကောင်းလာခြင်းတွေ ကိုယ်တိုင်က result အစား …. Domain ထဲ ရောက်သွားတာ။ ပစ္စုပ္ပန်အကျိုးတရားက (အနာဂတ်အတွက်)  အကြောင်းတရားထဲကို ပြောင်းသွားတဲ့သဘော။ domain ဖြစ်သွားတဲ့သဘော) ဒီတော့ အဖြစ်အပျက်တွေ အကြောင်းပြောရတာက အရမ်း လက်ပေါက်ကပ်ပါတယ်။ ဘာလို့တုန်းဆိုတော့ အတိတ်က range ထဲ ပါခဲ့တဲ့ကောင်တွေဟာ ပစ္စုပ္ပန်မှာ result တခုဖြစ်၊ အနာဂတ်ကာလအတွက်တော့ domain သို့မဟုတ် အကြောင်းတရား ဖြစ်သွားလို့ပါ) ခုနက မြန်မာနိုင်ငံမှာ မွေးတဲ့ကလေးအကြောင်း ဆက်ဥပမာ ပေးရရင် ရေခံမြေခံ မကောင်းလို့ သို့မဟုတ် domain မကောင်းလို့ ဘာမှ ဖြစ်မလာနိုင်ပေမယ့် random chance ကြောင့်ဖြစ်ဖြစ်၊ ဒါမှမဟုတ် ဟိုးအရင်က အကြောင်းတရား ကြောင့်ပဲ ဖြစ်ဖြစ်…. အဲ့ကလေး နိုင်ငံခြား ရောက်သွားရင် range က ပိုကောင်းသွားပြန်ပြီး genius ဖြစ်လာနိုင်ရော။ ဒါက ခေတ်ကောင်းမှ မဟုတ်။ ခေတ်ပျက်လို့ ဒုက္ခသည် ဖြစ်ပြီး ကလေးဘဝမှာတင် ဖွံ့ဖြိုးပြီး နိုင်ငံရောက်သွားတာမျိုးလည်း ဖြစ်နိုင်တယ်။ အဲလို ရောက်သွားခြင်းမှာ အကြောင်းကြောင့် အကျိုး ဖြစ်တာက ၁၀၀ ရာခိုင်နှုန်းလား၊ probability သဘောပါလား ဆိုတာကတော့ ပညာရှင်တွေတောင် ယတိပြတ် အဖြေမပေးနိုင်သေးပေမယ့် probability သဘော ပါဖို့က ပိုများတယ်လို့ပဲ ထင်တယ်။ 

အဲဒီ လောကကြီးရဲ့ ကျွန်တော်တို့ ထိတွေ့နေရတဲ့ reality ကြီးရဲ့ probability ကရော pseudo random လား genuine random လားတော့ မသိ။ Quantum ပေါ်လာတာတောင် interpretation အမျိုးမျိုးရှိတာကိုး။ Many-Worlds Interpretation ဆို determinism ကို ဆက်ထိန်းထားတာကိုး။

ဒါပေမယ့် ကျွန်တော့်အမြင်မှာတော့ determinism နဲ့ pseudo random သာ မက တကယ့် random အစစ်ကလည်း free will မလိုဘဲ ဖြစ်လို့ရတယ်။ free will ဆိုတာကကျ သက်ရှိရဲ့ အတ္တကို ပြောနေသလိုပဲ (ဒါက စကားလုံးတွေအပေါ် အဓိပ္ပါယ်ဖွင့်ဆိုမှုနဲ့လည်း ဆိုင်မယ်။ free will ဆိုတာကို genuine random ဖြစ်ခြင်းနဲ့ ချိတ်ထားရင်တော့ အဲ့နှစ်ခုက တူနေမှာပေါ့။ ကျွန်တော့် definition ကတော့ probabilistic ဖြစ်ခြင်းကို free will နဲ့ တူတယ်လို့ ယူဆ မထားဘူး) ဘာကြောင့်လည်းဆိုတော့ determinism ဆိုတာကိုရော probability ဆိုတာ တကယ်ရှိလည်း probability ကို ကျွန်တော် ထိန်းချုပ်လို့မှ မရတာ။ ဒီတော့ probabilistic ဖြစ်ခြင်းဟာလည်း free will မဟုတ်ပြန်ဘူး။ ထိန်းချုပ်လို့ မရလို့။ 

ပြီးတော့ ကျွန်တော့်အယူအဆအရ will ဆိုတာက သက်ရှိတွေရဲ့ အတ္တနဲ့ပဲ ဆိုင်တယ်။ ကျွန်တော့် definition အရ ဆိုရင်တော့ အနတ္တဟာ determinism နဲ့ရော့ randomness နဲ့ရော ကိုက်ပါတယ်။ တွဲ တည်ရှိလို့ ရတယ်။ ဒါကလည်း အနတ္တဝါဒကသာ အမှန်ဆိုပြီး promotion လုပ်လိုခြင်း မဟုတ်ပါဘူး။ ဘယ်ဟာ မှန်မမှန် ကျွန်တော်မသိဘူး။ တခုရှိတာက အနတ္တနဲ့…. ဖြစ်ချင်ရာ အလိုရှိသလို ရုတ်ခြည်း ဖြစ်နိုင်တဲ့ စိတ် free will တော့ တွဲရှိလို့ မရဘူး။ သဘာဝသိပ်မကျဘူး။

နောက်တခုက လောကကြီးဟာ တချို့အပိုင်းတွေမှာ determinism ဖြစ်ပြီး တချို့အပိုင်းတွေမှာ random ဖြစ်နေတာရော မဖြစ်နိုင်ဘူးလားပေါ့။ အဲဒီ ဒဿနကလည်း ပညာရှင်တွေအကြားမှာ ရှိပြီးသားလို့ ထင်ပါတယ်။ သေချာသာ မဖတ်ဖူးတာ။ ဒဿနမှာ အဲဒါကို Compatibilism လို့ ခေါ်မယ်ထင်တယ်။ ကျွန်တော့် အမြင်အရဆို ဗွီဒီယိုဂိမ်းနဲ့ ဆင်တူမယ်ထင်တယ်။ 

Probability distribution တွေပါတဲ့ probabilistic function နဲ့ တူမလားမသိ။ ဥပမာ domain က စာလေ့လာချိန် ဖြစ်ပြီး၊ range က ကျောင်းသားတွေ ရလာမယ့် grade တွေဆိုပါတော့။ နာရီအများဆုံးသူက grade အကောင်းဆုံး ဖြစ်မယ်ဆိုတာမျိုး ရာနှုန်းပြည့် ဘိုင်သေ သဘော မရှိတော့ဘူး။ လေ့လာချိန်များရင် grade ကောင်းဖို့များတယ်ဆိုတဲ့ probability distribution မျိုးပဲ ပါလာမယ်။ ဒါပေမယ့် အသေကြီး ပြဌာန်းထားတာ မဟုတ်သလို၊ ရလာမယ့် grade တွေ စာလေ့လာချိန် ပြဌာန်းမှုနဲ့ လုံးဝ ကင်းလွတ်နေတာမျိုး မဟုတ်ဘူးပေါ့။ လောကကြီးက အဲလို ဖြစ်ဖို့များမလားမသိ။ 

ဒါပေမယ့် determinism ပဲ ဖြစ်နေပါစေဦးတော့၊ ဟစ်တလာကို တော်လှန်တာမျိုး၊ မင်းအောင်လှိုင်လို လူကို တော်လှန်တာမျိုးကျ ဖြစ်သင့်တဲ့ အရာပါ။ ဆိုးဝါးတဲ့ လုပ်ရပ်တွေနဲ့ ပတ်သတ်ပြီး လူပုဂ္ဂိုလ်တွေ အပေါ် ပုံမချဘဲ အကြောင်းကြောင့် အကျိုးဖြစ်တယ်၊ အကြောင်းတရားတွေက မင်းအောင်လှိုင် ဖြစ်လာအောင် တွန်းပို့ကြတယ်ဆိုရင်လည်း….. ရာဇဝတ်ကောင်တွေနဲ့ ရာဇဝတ်မှုတွေဟာ  အကြောင်းတရားကြောင့် အကျိုးဖြစ်လာတယ်ဆိုတဲ့ determinism က ရာနှုန်းပြည့် မှန်တယ်ပဲ ထားပါဦး (မမှန်ဖို့များ)၊ အဲဒါတွေကိုပဲ အကြောင်းအကျိုး သံသရာထဲ ဆွဲထည့်ပြီး … သူ့ကို ပုန်ကန်တာကျမှ၊ ရာဇဝတ်ကောင်တွေကို အရေးယူတာကျမှ အကြောင်းအကျိုးသံသရာထဲက ဆွဲထုတ်ပြီး အဲလိုတွေ မလုပ်သင့်ဘူးဆိုတာတော့ မဟုတ်သေးဘူး။ ဒါတောင် အဲလိုတွေ မဟုတ်သင့်ဘူးဆိုတဲ့လူရဲ့ အတွေးကလည်း အကြောင်းကြောင့် အကျိုးဖြစ်လာပြီး အဲလိုပြောတဲ့ကိစ္စ emerge ဖြစ်လာတာလို့တော့ သူ့ကို နားလည်ပေးလို့တော့ ရတာပေါ့။

ကျွန်တော် ဒီပို့စ်ကို ရေးလိုက်တာတွေ၊ ဒီပို့စ်ထဲက အတွေးတွေဟာ အကြောင်းကြောင့် အကျိုးဖြစ်လာတာက ရာနှုန်းပြည့်လား၊ ဒါမှမဟုတ် probabilistic သဘောပါလား။ အဲဒီနှစ်ခုထဲက နှစ်မျိုးလုံးက ကျွန်တော့်ကြောင့် ဖြစ်လာတာ မဟုတ်တော့ ကျွန်တော့် ကိုယ်ပိုင် မဟုတ်ဘူးလို့ ပြောလို့ရတယ်။ ကိုယ်ပိုင် မဟုတ်ဘူးလို့ ပြောခြင်းကလည်း deterministic ကြောင့်ဖြစ်စေ၊ probabilistic အရ ဖြစ်စေ၊ အဲ့နှစ်ခုပေါင်းကြောင့် ဖြစ်စေ emerge ဖြစ်လာတဲ့ အရာတခု ဆိုပေမယ့်၊ ကိုယ်ကိုယ်တိုင် စဉ်းစားတွေးခေါ်ပြီးရေးတဲ့ ပို့စ်ကို ကိုယ့်ဘာသာခရက်ဒစ် ယူခြင်းကလည်း deterministic ကြောင့်ဖြစ်စေ၊ probabilistic အရ ဖြစ်စေ၊ အဲ့နှစ်ခုပေါင်းကြောင့် emerge ဖြစ်လာတဲ့ အရာတခုပဲလေ။

(ကောင်းကင်ကို)